تله استحقاق چیست؟ نشانه‌ ها، ریشه‌ ها و راه‌ های رهایی از دام پنهان ذهنی

احتمالا شما هم نام تله استحقاق یا طرحواره استحقاق / بزرگ‌ منشی را شنبده اید اما این طرحواره به چه معناست ؟ چه نشانه هایی دارد و راه های درمان آن کدام است؟ یکی از طرحواره های معروف در روان شناسی طرحواره درمانی ، تله استحقاق است که شاید با اعتماد به نفس بالا اشتباه گرفته شود و میتواند منبع بسیاری از مشکلات رفتاری و شغلی و مالی باشد ما در این مقاله سعی میکنیم با مثال های واقعی معنا و مفهوم این تله را برای شما روشن کنیم و به تمام سوالات ذهنی شما در این باره پاسخ دهیم تا انتهای مقاله با ما همراه باشید.

تله استحقاق چیست؟

به بیان ساده ، تله استحقاق یا Entitlement Schema به حالتی گفته می‌شود که فرد باور دارد «من حق ویژه‌ای دارم»، «قوانین برای من نیستند» یا «دیگران باید برای من امتیاز قائل شوند». چنین افرادی همیشه فکر می‌کنند از بقیه بالاترند و اصلاً دوست ندارند روی تغییر دادن خودشان کار کنند. چون معتقدند مشکل از دیگران است، نه از خودشان. برای همین انتظار دارند بقیه رفتارشان را عوض کنند. این افراد معمولاً می‌خواهند بقیه را تحت کنترل خود نگه دارند، چون فکر می‌کنند از همه بالاتر و مهم‌ترند.

نکته مهم اینجاست که تله استحقاق همیشه آشکار نیست. بعضی افراد این حالت را پنهانی تجربه می‌کنند؛ یعنی از بیرون آدم فروتن و مهربانی هستند، اما در ناخودآگاه انتظار دارند دیگران رفتار ویژه‌ای با آن‌ها داشته باشند.

اگر هنوز نمی‌دانید طرحواره دقیقاً چیست، می‌توانید توضیح کامل آن را در مقاله « طرحواره چیست؟ » بخوانید.

تفاوت تله استحقاق با اعتمادبه‌ نفس بالا

«چطور بفهمم اعتمادبه‌نفس بالا دارم یا گرفتار تله استحقاقم؟» پاسخ ساده است: در زیر فرق اعتماد به نفس و تله استحقاق را به صورت جدول اورده ایم که میتوانید به سادگی به تفاوت آن پی ببرید.

ریشه‌های تله استحقاق از کجا شروع می‌شود؟

طرحواره‌ ها در کودکی شکل می‌گیرند. تله استحقاق معمولاً نتیجه یکی از این شرایط است:

1. فرزندسالاری و لوس‌ کردن بیش از حد

وقتی کودک همیشه در مرکز توجه بوده و بدون تلاش همه چیز را دریافت کرده، این باور در ذهنش ساخته می‌شود که «من باید همیشه بهترین‌ ها را داشته باشم».

2. نبود محدودیت و قانون مشخص در کودکی

برخوردهای سهل‌ گیرانه، نبود حد و مرز و رفتارهای افراطی والدین در تشویق کودک.

3. جبران افراطی کمبودهای والدین

گاهی والدین برای جبران سختی‌ های کودکی خود، فرزند را به نقطه مقابل می‌برند و بدون منطق برایش امتیاز ویژه قائل می‌شوند.

4. هوش یا مهارت بالای کودک

اگر کودک در زمینه‌ای (مثل درس، هنر، ورزش) خیلی موفق باشد و اطرافیان با او مثل یک «نابغه» رفتار کنند، احتمال شکل‌گیری تله استحقاق افزایش می‌یابد.

جالب است بدانید بسیاری از الگوهای رفتاری ما، از جمله شکل‌ گیری تله استحقاق، به صورت ناخودآگاه تحت‌تأثیر آرکی‌ تایپ‌ها نیز قرار می‌گیرند. اگر دوست دارید راجع به آرکیتایپ ها بیشتر بدانید و نحوه ی تاثیر آن ها روی رفتارهایتان را بدانید، مقاله آرکتایپ های زنانه و آرکتایپ های مردانه را مطالعه کنید.

مثال های واقعی از تله استحقاق

مثال ۱: محیط کار

در محیط‌ های کاری معمولاً می‌توان نمونه‌ های واضحی از تله استحقاق را مشاهده کرد. برای مثال، یک کارمند تازه‌ وارد را در نظر بگیرید که تنها یک ماه از حضورش در شرکت گذشته اما انتظار دارد مدیر فوراً او را ارتقا دهد. او تصور می‌کند مهارت یا توانایی‌ اش به‌طور ویژه‌ ای مهم است و نیازی به طی‌ کردن مراحل طبیعی رشد ندارد. وقتی این ارتقا اتفاق نمی‌افتد، بجای بررسی کم‌ کاری یا تجربه‌ ناکافی خود، ناراحت می‌شود و با لحنی معترضانه می‌گوید: «دیگران از من پایین‌ ترند، چرا باید من صبر کنم؟» این نوع نگاه نمونه‌ ای روشن از تله استحقاق است.

مثال ۲: رابطه عاشقانه

در روابط عاطفی نیز این طرحواره استحقاق به شکل‌ های مختلف ظاهر می‌شود. فردی که گرفتار تله استحقاق باشد، معمولاً توقع دارد هر زمان پیام می‌دهد فوراً پاسخ بگیرد و طرف مقابل همیشه در دسترس او باشد. کوچک‌ ترین فاصله یا دیر جواب‌ دادن برای او معنای بی‌توجهی یا بی‌احترامی پیدا می‌کند. علاوه بر این، انتظار دارد هیچ نقد یا بازخوردی از سوی شریکش شنیده نشود و هرگونه تذکر را نوعی تهدید به حساب می‌آورد. به همین دلیل، وقتی طرف مقابل برای خودش زمان می‌گذارد یا کمی فاصله می‌گیرد، فرد مبتلا سریعاً احساس رها شدگی و ناراحتی می‌کند.

جالب اینجاست که در بسیاری از موارد، پشت واکنش‌ های شدید این افراد، طرحواره رهاشدگی پنهان قرار دارد؛ یعنی در ظاهر برتری‌ طلب‌اند، اما در عمق از رها شدن می‌ترسند و همین ترس باعث شدت گرفتن رفتارهای استحقاقی‌ شان می‌شود.

مثال ۳: امور مالی

در زمینه مسائل مالی هم این طرحواره نمود پیدا می‌کند. فردی را تصور کنید که مدام می‌گوید: «من سزاوارم بدون زحمت زیاد پولدار شوم.» او به‌جای برنامه‌ ریزی طولانی‌ مدت یا تلاش مداوم، تنها به دنبال راه‌ های سریع، بدون ریسک و کم‌ هزینه برای ثروتمند شدن است. این باور که بدون تلاش باید به موفقیت مالی برسد، یکی از نشانه‌ های واضح تله استحقاق محسوب می‌شود و معمولاً فرد را به تصمیم‌ های عجولانه یا غیرواقع‌ بینانه سوق می‌دهد.

نشانه‌ های تله استحقاق در بزرگسالی

برای اینکه بدانید آیا شما هم گرفتار تله استحقاق هستید، این نشانه‌ ها را بررسی کنید:

۱. تحمل پایین ناكامی

به محض اینکه کار سخت یا زمان‌ بر می‌شود، رهایش می‌کنید و دنبال راه‌ های سریع و راحت می‌گردید.

۲. عجول بودن و بی‌ حوصلگی

در انتظار کشیدن، گرفتن نوبت، انجام کارهای ساده یا مسیرهای طولانی کلافه می‌شوید.

۳. تمایل به قانون‌ شکنی

احساس می‌کنید بعضی قوانین «احمقانه» هستند و نیاز نیست شما آن‌ها را رعایت کنید.

۴. روابط کوتاه‌ مدت و پرتنش

یا همیشه ناراضی هستید، یا زود از طرف مقابل دلزده می‌شوید، یا توقعات غیرواقعی از او دارید.

۵. مسئولیت‌ پذیری پایین

اگر اشتباهی باشد، معمولاً تقصیر دیگران است.

۶. نیاز به توجه ویژه

وقتی دیگران به شما توجه خاصی نمی‌کنند یا اهمیت ویژه‌ ای نمی‌دهند، ناراحت یا عصبانی می‌شوید.

گر می‌خواهید این نشانه‌ ها را عمیق‌ تر در خودتان بررسی کنید و آگاهی بیشتری نسبت به الگوهای رفتاری‌ تان به دست آورید، شرکت در کلاس خودآگاهی می‌تواند بسیار کمک‌کننده باشد

عبارت‌ های مشخص‌کننده تله استحقاق

در بخش قبل، نشانه های تله استحقاق را مرور کردیم در این قسمت به عبارت های مشخص کننده طرحواره استحقاق میپردازیم که در حقیقت بیانی دیگر از همان نشانه هاست! افرادی که درگیر این طرحواره هستند، معمولاً از عبارت‌هایی مشابه موارد زیر استفاده می‌کنند:

• برای من خیلی سخت است که جواب منفی بشنوم.
• حس می‌کنم لازم نیست همان محدودیت‌ ها و قوانین رایج جامعه شامل حال من شود.
• همیشه خودم را مهم‌ تر از بقیه می‌دانم و اولویت را به خواسته‌ های خودم می‌دهم.
• اطرافیان بارها گفته‌ اند که رفتارم حالت کنترل‌گرانه و سلطه‌ جویانه دارد.
• تحمل این‌ که کسی به من دستور بدهد یا بگوید چه باید بکنم را ندارم.
• برای اقتدار و قوانین تعیین‌ شده توسط دیگران احترام چندانی قائل نیستم.
• احساس می‌کنم از بسیاری از افرادی که می‌شناسم ارزشمندتر یا برتر هستم.
• زمانی که تصمیم می‌گیرم کاری را انجام دهم، انتظار دارم بدون مانع به آن برسم.

پیامدهای تله استحقاق در زندگی

اگر این طرحواره اصلاح نشود، میتواند باعث بروز مشکلاتی از جمله  شکست‌ های شغلی پشت‌سر‌هم، روابط عاطفی ناکام، تنهایی و انزوای عاطفی، مشکلات مالی و تصمیم‌گیری‌ های عجولانه، احساس مداوم ناکامی و نارضایتی و… شود. فردی که همیشه انتظار دارد «دیگران» برایش مسیر را هموار کنند، دیر یا زود ناامید و خشمگین می‌شود. بخشی از این آسیب‌ها نتیجه مکانیسم فرافکنی است

درمان تله استحقاق ؛ چگونه از چرخه برتری‌ طلبی و توقعات افراطی بیرون بیاییم؟

درمان طرحواره استحقاق برخلاف بسیاری از طرحواره‌ ها مبتنی بر «همدردی» یا «ترمیم زخم‌ های کودکی» نیست ؛ زیرا معمولاً این افراد از کمبود توجه رنج نبرده‌ اند، بلکه بیش از نیازشان توجه یا آزادی دریافت کرده‌ اند. به همین دلیل رویکرد درمانی این طرحواره بیشتر بر تنظیم رفتار، ایجاد مرزها و افزایش مسئولیت‌ پذیری تمرکز دارد.

اولین قدم، آگاه‌ سازی فرد نسبت به الگوهای فکری و رفتاری اشتباه است؛ اینکه بفهمد تصور برتری‌ جویی یا توقعات مداوم از دیگران نه‌ تنها به روابطش آسیب زده بلکه مانع رشد خودش نیز شده است. پس از این مرحله، درمانگر به فرد کمک می‌کند تا با واقع‌ گرایی بیشتری دنیا را ببیند و بپذیرد که «ناراحتی، قانون، محدودیت و تلاش» بخش طبیعی زندگی هستند، نه توهین به شخصیت او.

در گام بعد، ایجاد محدودیت‌ های سالم وارد کار می‌شود. در این مرحله فرد یاد می‌گیرد خواسته‌ های افراطی، نیاز به کنترل دیگران، قانون‌ گریزی یا توقع توجه ویژه را کنار بگذارد و به تدریج با تجربه‌ کردن مرزهای منطقی، «تحمل ناکامی» خود را بالا ببرد. درست همین بخش است که بیشترین تغییر را ایجاد می‌کند، زیرا فرد یاد می‌گیرد بدون امتیاز ویژه هم می‌تواند موفق و دوست‌ داشتنی باشد.

هم‌زمان، رفتارهای مسئولانه‌ تری به او آموزش داده می‌شود:

✓ پذیرفتن سهم خودش در مشکلات،
✓ تلاش برای رسیدن به اهداف به‌ جای میان‌ بر،
✓ احترام به قوانین جمعی،
✓ و تمرین همدلی با دیگران.

وقتی این روند چند هفته یا چند ماه ادامه پیدا کند، فرد کم‌کم از توهم «من سزاوارم» فاصله می‌گیرد و وارد مرحله‌ ای می‌شود که در آن رشد واقعی را تجربه می‌کند؛ رشدی که نه از برتری‌ طلبی، بلکه از بلوغ و خودآگاهی می‌آید. در نهایت باید گفت درمان تله استحقاق نیازمند ترکیبی از قاطعیت درمانگر، برنامه‌ ریزی رفتاری و آموزش مهارت‌های زندگی است. اگر کسی در این مسیر همراه یک متخصص آگاه و باتجربه باشد، احتمال موفقیت او چند برابر می‌شود.

و اگر به‌ دنبال یک مشاور حرفه‌ای و قابل‌ اعتماد در این زمینه هستید، قطعاً سعیده امانی ( روانشناس حرفه ای در کرج ) می‌تواند انتخاب بسیار مناسبی برای شما باشد.

سؤالات رایج کاربران درباره تله استحقاق

۱. آیا تله استحقاق درمان می‌شود؟

بله. طرحواره‌ ها قابل‌ درمان هستند. با خودآگاهی، تمرین‌ های رفتاری و گاهی همکاری با متخصص، کاملاً قابل اصلاح‌اند.

۲. آیا تله استحقاق به معنی خودشیفتگی است؟

خیر. این دو متفاوت‌اند. خودشیفتگی یک اختلال شخصیتی است؛ تله استحقاق یک الگوی ذهنی. ممکن است یکی باشد بدون دیگری. برای آشنایی با شیوه درست برخورد با افراد خودشیفته، پیشنهاد می‌کنم مقاله « برخورد با افراد خودشیفته » را نیز مطالعه کنید.

۳. آیا تله استحقاق در روابط عاشقانه خطرناک است؟

بله، اگر اصلاح نشود می‌تواند باعث سردی رابطه، دلزدگی و کشمکش‌ های مداوم شود.

۴. چطور بفهمم شریکم تله استحقاق دارد؟

اگر دائماً توقع توجه ویژه دارد، مسئولیت اشتباهاتش را نمی‌پذیرد و به قوانین رابطه پایبند نیست، احتمالاً گرفتار این طرحواره است.

جمع‌بندی: تله استحقاق یک دام پنهان اما قابل‌درمان است

تله استحقاق شاید در نگاه اول مشکلی جدی بنظر نرسد؛ چون فرد احساس می‌کند حقش را می‌خواهد. اما اگر عمیق‌ تر نگاه کنیم، این ذهنیت باعث:

کاهش توان تحملِ سختی،

ناتوانی در رسیدن به اهداف بزرگ،

آسیب‌های جدی به روابط،

و نارضایتی دائمی از زندگی می‌شود.

خبر خوب این است که با آگاهی و تمرین کاملاً قابل‌اصلاح است. اگر احساس می‌کنید بخشی از این رفتارها در شما وجود دارد، بدانید که تنها نیستید و قدم اول برای رهایی از تله استحقاق همین آگاهی است.